Γραμματόσημα για ιστορικούς

Πλήρης αποκάλυψη: ως παιδί συνέλεγα γραμματόσημα. Για κάποιο λόγο επικεντρώθηκα σε θέματα του Παναμά, που αγοράστηκαν από μια απομακρυσμένη γωνία του πολυκαταστήματος Gimbels στην 86^η και Lexington Avenue στη Νέα Υόρκη. Μια ομολογία φαίνεται απαραίτητη: όπως σημειώνει ο René Neumann στη μελέτη του 2017 για τα τουρκικά γραμματόσημα, η δημοτικότητα του φιλοτελισμού έχει μειωθεί τόσο δραματικά που το χόμπι φαίνεται «σκονισμένο και μπαγιάτικο». Είναι όμως αυτό δίκαιο; Σίγουρα σε μια περιοχή όπου η κυριαρχία και η ιστορική μνήμη αμφισβητούνται, αυτά τα μικρά δείγματα κρατικής κυριαρχίας είναι πολύ πολύτιμα για να αφεθούν σε μια ετοιμοθάνατη φυλή συλλεκτών.

Αν και ένα καλά εικονογραφημένο δοκίμιο του 2008 από τον Feroz Ahmad αποτελεί σημαντική εξαίρεση, κατά τα άλλα οι Οθωμανοί και οι ιστορικοί της Τουρκίας έχουν παραμελήσει σε μεγάλο βαθμό τα γραμματόσημα, τουλάχιστον σε σύγκριση με τους μελετητές των αραβικών κοινωνιών. Ένας ιστορικός της έντυπης κουλτούρας, ο Ami Ayalon (Τελ Αβίβ) έχει απευθύνει γραμματόσημα μαζί με χαρτονομίσματα, πλακάτ και παρόμοια «εφήμερα». Ο Joshua Teitelbaum (Bar Ilan) βασίστηκε στο έργο του Ayalon, στη συμβολή του στον τόμο του Erik-Jan Zürcher το 2016 Jihad and Islam in World War I. Όπως σημείωσε ο Ayalon (93), «τα γραμματόσημα αντικατοπτρίζουν ιδεολογίες, φιλοδοξίες και αξίες, πιστοποιώντας πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ιδέες». Το δοκίμιο του Teitelbaum εξορύσσει τα γραμματόσημα Hejazi που εκδόθηκαν μεταξύ 1916 και 1924, διερευνώντας τις εικόνες τους και ιδιαίτερα τους μεταβαλλόμενους τρόπους με τους οποίους ο Husayn bin Ali χαρακτήρισε τον εαυτό του και το καθεστώς του – από τον «Βασιλιά των Αραβικών Εδαφών» σε μια χρυσή επιτύπωση του 1924 «Τιμώντας το Χαλιφάτο», ενισχύοντας την αξίωσή του για αυτόν τον τίτλο. Αντί να είναι μια «δυτική» επιβολή, σημειώνει ο Teitelbaum, ο ίδιος ο Husayn ζήτησε βρετανική βοήθεια για την έκδοση αυτών των γραμματοσήμων.

Σε μια Οθωμανική Αυτοκρατορία στην οποία αρκετές ξένες δυνάμεις λειτουργούσαν το δικό τους δίκτυο ταχυδρομείων, η δύναμη του ταπεινού γραμματοσήμου να διεκδικήσει την κυριαρχία ήταν αναμφισβήτητα μεγαλύτερη από ό, τι σε άλλα μέρη του κόσμου.  Η τρέχουσα έρευνά μου για το Donanma Cemiyeti (Ottoman Navy League, est. 1909) έχει σίγουρα ωφεληθεί από τη μελέτη των γραμματοσήμων. Οθωμανικά τεύχη που απεικονίζουν το καταδρομικό Hamidiye (βλ. εικόνα) πυροδότησαν τις φωτιές του τρομερού αγώνα μεταξύ της Αυτοκρατορίας και της Ελλάδας (με τη Ρωσία πάντα στο παρασκήνιο) στην πορεία προς το 1914. Το ίδιο έκαναν και τα ανεπίσημα γραμματόσημα που εκδόθηκαν από την ίδια την ΚτΕ. Ένας από τους πολλούς τρόπους (παράλληλα με τραγούδια, μετάλλια κ.λπ.) που οι Οθωμανοί θα μπορούσαν να επιδείξουν έναν ορισμένο πατριωτισμό, συμβάλλοντας σε αυτή τη διαδικασία «κινητοποίησης» που διερευνήθηκε από τον Mehmet Besikçi.

Ιρακινά γραμματόσημα, από τα γραμματόσημα της οθωμανικής εποχής έως της  εποχής του Σαντάμ

Τέλος, τα γραμματόσημα είναι μια χρήσιμη πηγή για τη διδασκαλία της «ανεστραμμένης τάξης». Στο Σαουθάμπτον διδάσκω ένα προπτυχιακό μάθημα με τίτλο «Oil Burns the Hands: Power, Politics and Petroleum in Iraq, 1900-1958». Σε ένα μάθημα  χώρισα την τάξη σε μικρές ομάδες και έδωσα στον καθένα ένα σωρό ιρακινά γραμματόσημα, που κυμαίνονταν από οθωμανικές εκδόσεις που επισφραγίστηκαν από το Ινδικό Εκστρατευτικό Σώμα της Βρετανίας μετά το 1914 (για χρήση σε αυτό που ήταν τώρα ελεγχόμενο από τους Βρετανούς έδαφος) μέχρι γραμματόσημα της εποχής του Σαντάμ που επέστησαν την προσοχή στα δεινά των Ιρακινών υπό το διεθνές εμπάργκο.

Τουλάχιστον, σκέφτηκα, η άσκηση θα έβαζε τους μαθητές μου κατευθείαν στη γραμμή της χασεμιτικής διαδοχής. Στην πράξη έκανε πολύ περισσότερα, προκαλώντας ερωτήματα που εξυπηρετούσαν έναν χρήσιμο σκοπό: «Γιατί τα οθωμανικά γραμματόσημα έχουν γαλλικά πάνω τους;». “Γιατί ο Faisal φοράει κοστούμι σε αυτό το γραμματόσημο και keffiyeh σε αυτό;” Οι μαθητές σημείωσαν πώς εμφανίστηκαν τα «ασσυριακά» μοτίβα στη δεκαετία του 1930 και στη συνέχεια επανεμφανίστηκαν υπό τον Σαντάμ. Παρά την ηλικία τους, τα ίδια τα γραμματόσημα κοστίζουν μόνο μερικές βρετανικές λίρες στο ebay. Το μάθημα  πήγε τόσο καλά που αφιέρωσα εν  άλλο μάθημα σε μια σχετική «ανεστραμμένη» δραστηριότητα: αυτή τη φορά ζητήθηκε από τους μαθητές να σχεδιάσουν το δικό τους γραμματόσημο για να τιμήσουν τη Λωζάνη. Αυτή η άσκηση, επίσης, λειτούργησε καλά, από παιδαγωγική άποψη – καθώς ήταν πολύ διασκεδαστική, τόσο για μένα όσο και για τους μαθητές.

Ποιος ξέρει, ίσως κάποιοι από αυτούς να γίνουν συλλέκτες…

---

Πηγές

Feroz Ahmad, “Postage Stamps, Politics and Ideology in the Late Ottoman Empire”, in Ahmad, From Empire to Republic vol. 2 Essays on the Late Ottoman Empire and Modern Turkey (Istanbul: Bilgi University Press, 2008).

Ami Ayalon, “The Hashemites, T.E. Lawrence, and the Postage Stamps of the Hijaz”, in Asher Susser and Aryeh Shmuelevitz (eds.), The Hashemites in the Modern Arab World: Essays in Honour of the late Professor Uriel Dann (London: Cass, 1995).

Mehmet Beşikçi, The Ottoman Mobilization of Manpower in the First World War (Leiden: Brill, 2012).

René Neumann, “Postwertzeichen als historische Zeugnisse: Ein Einblick in türkische Briefmarken”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 107 (2017): 235-50.

Joshua Teitelbaum, “The Man Who Would Be Caliph: Sharifian Propaganda in World War I”, in Erik-Jan Zürcher, ed., Jihad and Islam in World War I (Leiden: Leiden University Press, 2016).