Ο Τούρκος Ασθενής

Για περισσότερο από έναν αιώνα γίνεται επίκληση του συνδρόμου των Σεβρών για την ερμηνεία της Τουρκίας και ιδιαίτερα της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφαλείας της. Η συνθήκη του 1920 δεν έγινε ποτέ αποδεκτή από το εθνικό κίνημα του Μουσταφά Κεμάλ και τελικά αντικαταστάθηκε από την πολύ βελτιωμένη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923. Ωστόσο, οι απραγματοποίητες διατάξεις των Σεβρών παρείχαν ένα τραυματικό όραμα ενός κράτους που καταλάμβανε ένα μικρό κλάσμα της προ του 1914 Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα συμπτώματα του συνδρόμου των Σεβρών περιλαμβάνουν έτσι το φόβο του εδαφικού διαμελισμού και την καχυποψία απέναντι στις μηχανορραφίες των δυτικών δυνάμεων.

Η επίκληση της τραγωδίας των Σεβρών και ο εορτασμός της νίκης της Λωζάνης έγιναν αναπόσπαστο μέρος του κεμαλικού σχεδίου οικοδόμησης του έθνους. Ως εκ τούτου, το σύνδρομο των Σεβρών διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τις αντιλήψεις για την ασφάλεια και τις στρατηγικές προτιμήσεις της νέας Δημοκρατίας, η οποία έγινε απομονωμένη και εσωστρεφής, καχύποπτη απέναντι στις εξωτερικές δυνάμεις και επιφυλακτική απέναντι στις εξωτερικές περιπέτειες. Εν τω μεταξύ, ορισμένες παράλληλες δυναμικές εντός της τουρκικής πολιτικής και κοινωνίας δημιούργησαν ένα άλλο σύνδρομο: το σύνδρομο της Λωζάνης, το θέμα του πρόσφατου βιβλίου μου.

Όπως και το σύνδρομο των Σεβρών, το σύνδρομο της Λωζάνης είναι ένα ιδεολογικό και ψυχολογικό φαινόμενο που εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1920 μεταξύ συντηρητικών και εθνικιστικών τμημάτων της τουρκικής κοινωνίας που αντιτάχθηκαν στην κατάργηση του σουλτανάτου και του χαλιφάτου. Το πιο σημαντικό είναι ότι το σύνδρομο της Λωζάνης αντανακλούσε την απογοήτευση αυτών των ομάδων για τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923). Αν και σημαντικά καλύτερη από τις Σέβρες, είδαν τη Λωζάνη ως έναν ιστορικό, επώδυνο και άδικο συμβιβασμό, θυσιάζοντας πάρα πολλά από αυτά τα εδάφη (συμπεριλαμβανομένης της βόρειας Συρίας και του Ιράκ) που διεκδικήθηκαν ως αναπαλλοτρίωτα τουρκικά εδάφη από το Εθνικό Σύμφωνο του 1920 (Misak-ı Milli).

Τα αισθήματα κατά της Λωζάνης των αρχών της δεκαετίας του 1920 επιβιώνουν μέχρι σήμερα σε πολιτικά-ιδεολογικά ρεύματα που συνδέονται με εθνικιστικούς-ισλαμιστικούς παράγοντες και ομάδες. Μια τέτοια ομάδα ήταν το Κίνημα Εθνικής Προοπτικής (Milli Görüş) του Necmettin Erbakan, από το οποίο προέκυψε το σημερινό κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Με βάση τις δημοφιλείς πεποιθήσεις καθώς και τις πεποιθήσεις της ελίτ εντός της σημερινής τουρκικής ηγεσίας, καθώς και του πολιτικο-ισλαμικού κινήματος, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι το ΑΚΡ είναι ένας μακρινός απόγονος της Δεύτερης Ομάδας (İkinci Grup). Αυτή η πολιτική ομάδα σχηματίστηκε το 1921 στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας, αμέσως μετά την ίδρυσή της (1920), και αντιτάχθηκε στην Πρώτη Ομάδα του Κεμάλ, συμπεριλαμβανομένων θεμάτων που αφορούσαν τις διαπραγματεύσεις της Λωζάνης, το σουλτανάτο και το χαλιφάτο.

«Το σύνδρομο της Λωζάνης ενσωματώνει τις ανασφάλειες του συνδρόμου των Σεβρών, αν μη τι άλλο παρουσιάζοντας τη Λωζάνη ως μια νέα «Συνθήκη των Σεβρών». Ωστόσο, αποτελεί ένα ξεχωριστό και αρκετά διαφορετικό παράδειγμα.»

Το σύνδρομο της Λωζάνης υπάρχει τόσο στο επίπεδο των πεποιθήσεων και των αντιλήψεων της ελίτ όσο και μεταξύ των συλλογικών υποθέσεων και προσδοκιών σχετικά με την εθνική ασφάλεια που επηρεάζουν τη λήψη αποφάσεων, είτε οδηγώντας είτε περιορίζοντας ορισμένες πολιτικές. Η στρατηγική κουλτούρα που καλλιεργείται από το σύνδρομο της Λωζάνης δείχνει μια πιο δυναμική και ρεβιζιονιστική τουρκική εξωτερική πολιτική: μια πολιτική που θέλει να ανακτήσει την αίγλη και την επιρροή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε διεθνές επίπεδο και να αποκαταστήσει μια πιο συντηρητική κατάσταση πραγμάτων στο εσωτερικό. Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Ερντογάν θέλει να εγκαινιάσει μια «Νέα Τουρκία» το 2023, στην εκατονταετηρίδα της Συνθήκης της Λωζάνης. Και αν τα τελευταία χρόνια είναι κάποια ένδειξη, η Νέα Τουρκία θα είναι περισσότερο αποσυνδεδεμένη από το κεμαλικό παρελθόν της, αλλά όχι λιγότερο αυταρχική.

Από αυτή την άποψη, η (εξωτερική) πολιτική υπό το ΑΚΡ και τον Ερντογάν είναι εν μέρει προϊόν μιας ιστορικά ρεβανσιστικής αλλά και αντεπαναστατικής μετατόπισης από το προηγουμένως κυρίαρχο κεμαλικό παράδειγμα. Στο βαθμό που η ιδεολογική πτυχή αυτής της πολιτικής βασίζεται σε μύθους και μεταφυσικές αφηγήσεις, η τουρκική στρατηγική γίνεται όμηρος εγχώριων πολιτικο-ιδεολογικών επιταγών και ενίοτε φλερτάρει με παράλογες πολιτικές επιλογές. Αυτές οι τάσεις τροφοδοτούν τόσο την εγχώρια πόλωση της χώρας όσο και τις περιφερειακές μετατοπίσεις ισχύος.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιρροή του συνδρόμου της Λωζάνης έγινε ακόμη πιο εμφανής μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, καθώς ο Ερντογάν συγκέντρωσε το μεγαλύτερο μέρος της εξουσίας λήψης αποφάσεων στα χέρια του. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης (2016-2018) και οι συνταγματικές αλλαγές (που ψηφίστηκαν το 2017 και τέθηκαν σε ισχύ το 2018) επέτρεψαν την καθιέρωση ενός προεδρικού συστήματος με τον Ερντογάν ως υπερπρόεδρο. Ήταν περίπου την ίδια εποχή που ο Τούρκος Πρόεδρος άρχισε να αμφισβητεί ανοιχτά το γεωπολιτικό status quo που επέφερε η Συνθήκη της Λωζάννης και επανειλημμένα να ζητά την αναθεώρηση ή την επικαιροποίησή του.

Κανένα ιδεολογικό ή ψυχολογικό φαινόμενο δεν μπορεί να εξηγήσει την εξωτερική πολιτική μιας χώρας στο σύνολό της. Ωστόσο, το σύνδρομο της Λωζάνης συλλαμβάνει ένα κυρίαρχο πλαίσιο και ένα σύνολο αντιλήψεων που διαμορφώνουν τα αποτελέσματα της εξωτερικής πολιτικής, υποβοηθούμενο από ένα συγκεντρωτικό πολιτικό σύστημα και την απουσία ελέγχων και ισορροπιών. Τέτοιοι λόγοι δεν εξυπηρετούν απλώς λαϊκιστικούς στόχους, εμπνέουν αντίστοιχες δράσεις.

Άρθρα γνώμης δημοσιεύονται από το TLP με σκοπό την ενθάρρυνση της τεκμηριωμένης συζήτησης σχετικά με την κληρονομιά των γεγονότων γύρω από τη διάσκεψη της Λωζάνης. Οι απόψεις που εκφράζονται από τους συγγραφείς δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις ή τις απόψεις του TLP, των εταίρων, των συγκλητών ή των μελών του.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ: FOUR MEN IN FEZES ΤΟΥ ALEXIS GRITCHENKO, ΠΗΓΗ: TRTWORLD