Έχουμε ξαναβρεθεί εδώ

Όταν σχεδόν ένα εκατομμύριο άνθρωποι πέρασαν από την Τουρκία στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 2015 και στις αρχές του 2016, ελήφθησαν διάφορα μέτρα για την αντιμετώπιση αυτών των προσπαθειών διέλευσης των συνόρων. Ένα βασικό αποτέλεσμα είναι η διαβόητη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας του Μαρτίου 2016, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τον εγκλωβισμό χιλιάδων προσφύγων στα ελληνικά νησιά του Αιγαίου, παγιδευμένους στο κενό μεταξύ της ελπίδας μιας θετικής απόφασης ασύλου ή της απέλασης στην Τουρκία.

Έγινε επίκληση σε ένα ανθρωπιστικό αφήγημα ώστε να δικαιολογηθούν κρατικές και μη κρατικές παρεμβάσεις για τον έλεγχο της μετανάστευσης στο Αιγαίο. Αυτές περιελάμβαναν την αυξημένη αστυνόμευση των συνόρων και στις δύο πλευρές του Αιγαίου που κατέστη δυνατή από τη συμφωνία του Μαρτίου 2016 και την ανάπτυξη του ΝΑΤΟ εντός των ελληνικών χωρικών υδάτων για θαλάσσια επιτήρηση. Οι τεχνολογίες επιτήρησης των συνόρων ενισχύθηκαν για την υποστήριξη των επιχειρήσεων έρευνας και διάσωσης. Οδήγησε επίσης σε μεγαλύτερη παρουσία ΜΚΟ (αν και μόνο στην ελληνική πλευρά) για να βοηθήσουν τους ανθρώπους που έχουν ανάγκη στη θάλασσα.

Μελέτες της ΕΕ θεωρούν τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας ως κρίσιμο βήμα για την εδραίωση των εξωτερικών συνόρων της Ευρώπης. [1] Ο William Walters, μεταξύ άλλων, εντοπίζει την προέλευση των «εξωτερικών συνόρων» της Ευρώπης στα τέλη της δεκαετίας του 1990, ιδίως στη Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997). [2] Με τη συνθήκη του Άμστερνταμ, η συμφωνία του Σένγκεν (1985), η οποία βασίζεται στην ιδέα της ταυτόχρονης κατάργησης των εσωτερικών συνόρων της ΕΕ και της επέκτασης του ελέγχου των εξωτερικών συνόρων, ενσωματώθηκε στο νομικό πλαίσιο της ΕΕ. Η ενίσχυση της εξωτερικής διάστασης του ελέγχου της μετανάστευσης αφορά πρωτίστως τα κράτη μέλη της ΕΕ που συνορεύουν με τη Μεσόγειο Θάλασσα, η οποία χωρίζει τον χώρο ελεύθερης κυκλοφορίας Σένγκεν από τις χώρες εκτός Σένγκεν στα νότια και τα ανατολικά. [3]

Ο Frank Schimmelfennig υποστηρίζει ότι η ιστορική εξέλιξη των εξωτερικών συνόρων της Ευρώπης ήταν μια φυσική συνέχεια των θεσμικών εξελίξεων που είναι εγγενείς στο σχέδιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, συμπεριλαμβανομένης της υιοθέτησης της ενιαίας αγοράς και της καθιέρωσης της ελεύθερης κυκλοφορίας αγαθών, κεφαλαίων και υπηρεσιών, καθώς και προσώπων. «Η σταδιακή κατάργηση των συνόρων εντός της ΕΕ έχει, με τη σειρά της, απαιτήσει ένα κοινό καθεστώς για τη διαχείριση των εξωτερικών συνόρων της Ένωσης για να αντισταθμίσει την ατομική απώλεια ελέγχου των συνόρων». [4]

Ένα σημαντικό αποτέλεσμα αυτού είναι η εμφάνιση αυτού που οι Luiza Bialasiewicz και Enno Maessen έχουν ονομάσει “διαφορετικές συναισθηματικές γεωγραφίες” εντός της ΕΕ όσον αφορά την ανθρωπιστική διαχείριση της μετανάστευσης. [5] Η συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας οδήγησε σε περαιτέρω επενδύσεις στον έλεγχο των συνόρων και της μετανάστευσης στις άκρες της Ευρώπης. Ο περιορισμός του αυξανόμενου αριθμού παράτυπων συνοριακών διελεύσεων στα ελληνικά νησιά απαιτεί με τη σειρά του ανθρωπιστικές λύσεις για την ανακούφιση του πόνου και τη φροντίδα των μεταναστευτικών πληθυσμών, όπως η δημιουργία νέων προσφυγικών καταυλισμών, η συντήρηση των υφιστάμενων καταυλισμών και ένα πλήθος κρατικών και μη κρατικών ευρωπαίων ανθρωπιστών για την εκτέλεση διαφορετικών καθηκόντων εντός αυτών (π.χ. παράδοση τροφίμων,  βοήθεια σε μετρητά). [6] Με αυτόν τον τρόπο, τα εξωτερικά σύνορα της Ευρώπης εξυπηρετούν τους σκοπούς της «ταξινόμησης των πληθυσμών και των ατόμων σε εκείνους που πρέπει να φοβούνται και σε εκείνους που πρέπει να φροντίζονται». [7] Αυτό που παραλείπεται από τέτοιες αφηγήσεις είναι η Συνθήκη της Λωζάνης του 1923 και πώς οριοθέτησε το Αιγαίο ως χώρο διαχείρισης της ανθρωπιστικής μετανάστευσης.

«Αυτό που παραλείπεται από τέτοιες αφηγήσεις είναι η Συνθήκη της Λωζάνης του 1923 και πώς οριοθέτησε το Αιγαίο ως χώρο διαχείρισης της ανθρωπιστικής μετανάστευσης.»

Κατά τη διάρκεια του 1922 και του 1923 χιλιάδες Έλληνες Ορθόδοξοι Χριστιανοί εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία και έφτασαν με βάρκες στα ελληνικά νησιά αναζητώντας ασφάλεια. Όσοι είχαν περισσότερα οικονομικά μέσα έφταναν στα μεγάλα λιμάνια του Αιγαίου στην ηπειρωτική Ελλάδα (π.χ. Θεσσαλονίκη, Καβάλα κ.λπ.). Μέχρι τη στιγμή που τελείωσαν οι διαπραγματεύσεις της Λωζάνης, τα ελληνικά λιμάνια ήταν γεμάτα από νέες αφίξεις προσφύγων. Συγκλονισμένο, το ελληνικό κράτος συγκέντρωσε τους δικούς του πόρους και κάλεσε τη διεθνή κοινότητα για ανθρωπιστική βοήθεια. Η ανθρωπιστική βοήθεια στην Ελλάδα ετοιμάστηκε από τις κρατικές αρχές και τις δυτικές φιλανθρωπικές ομάδες. [8]

Βασικοί διεθνείς παράγοντες περιελάμβαναν τα αμερικανικά φιλανθρωπικά ιδρύματα, ιδίως τον Αμερικανικό Ερυθρό Σταυρό και την Near East Relief. Συμμετείχαν επίσης  οι British Appeal, ο Βρετανικός Ερυθρός Σταυρός, το Save the Children Fund και τα American Women’s Hospitals. [9] Στους προσφυγικούς καταυλισμούς στα νησιά του Αιγαίου, οι δυτικοί ανθρωπιστές παρείχαν τροφή, ρουχισμό, στέγη και ιατρική βοήθεια – όπως και σήμερα. Η Near East Relief έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στη φροντίδα ορφανοτροφείων τόσο στην Ελλάδα όσο και σε όλη τη Μέση Ανατολή και τον Καύκασο, φιλοξενώντας μεγάλο αριθμό Οθωμανών Χριστιανών που εκτοπίστηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. [10] Δυτικές οργανώσεις ήταν επίσης παρούσες για να παραδώσουν ανθρωπιστική βοήθεια σε διερχόμενους ανθρώπους στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και σε όλη την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας.

Με τη Συνθήκη της Λωζάνης, το Αιγαίο έγινε εδαφικό σύνορο μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Η θεώρηση αυτών των συνόρων μόνο με όρους έθνους-κράτους δεν λαμβάνει υπόψη τη σημασία του 1923 για τον ορισμό του Αιγαίου Πελάγους ως την άκρη της Ευρώπης. Αντλώντας από την ιδέα της «μη ανάμιξης», η ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών είναι μια ιδιαίτερη πολιτική διαχείρισης της ετερότητας. Στο επίκεντρο της αποανάμειξης βρίσκεται μια ιστορικοποιημένη κατηγοριοποίηση και (φυλετική) ιεράρχηση ανθρώπων των οποίων η (χωρική) συνύπαρξη κατέστη προβληματική. Η λύση που πρότεινε η Λωζάνη ήταν η «διαχωριστική βιοπολιτική» για να χωρίσει τους Έλληνες ως Ευρωπαίους από τους Τούρκους που εκπροσωπούν τον «Άλλο». Το Αιγαίο έγινε η άκρη της Ευρώπης και ο πρώτος τόπος άφιξης και υποδοχής μεταναστών με προορισμό την Ευρώπη. [11].

«Μετά από εκατό χρόνια, τα θέματα μπορεί να έχουν αλλάξει, αλλά το Αιγαίο εξακολουθεί να είναι η γεωγραφία της διαχείρισης της ετερότητας, του ελέγχου της μετανάστευσης και του ανθρωπισμού.»

Ένας εντυπωσιακός ιστορικός παραλληλισμός αφορά τη Λέσβο, η οποία έχει γίνει η νησί-φυλακή της ΕΕ για τους πρόσφυγες. Η Λέσβος κάποτε φιλοξενούσε μια κοινότητα περίπου 8.000 μουσουλμάνων. Τον Οκτώβριο του 1923, ωστόσο, αυτοί οι μουσουλμάνοι στάλθηκαν στο Αϊβαλί, μόλις λίγα μίλια μακριά. Σε «αντάλλαγμα», 8.000 Έλληνες Ορθόδοξοι Χριστιανοί εγκατέλειψαν τη Σαμψούντα στη Μαύρη Θάλασσα για να επανεγκατασταθούν στη Θεσσαλονίκη. Η Τουρκική Ερυθρά Ημισέληνος δημιούργησε ένα κέντρο υγείας και ένα ιατρείο στο Αϊβαλί για να προσφέρει ανθρωπιστική βοήθεια με τη μορφή τροφίμων, ρούχων, υγειονομικών ελέγχων, εμβολιασμών και, εάν είναι απαραίτητο, καραντίνας. [12]

Το Αιγαίο Πέλαγος ως γεωγραφικό απώτερο σημείο της Ευρώπης – και όχι μόνο της Ελλάδας – έχει επομένως τις ρίζες του σε τουλάχιστον έναν αιώνα ιστορίας. Το ίδιο και η (δυτική) ανθρωπιστική δράση που υλοποιείται στη συγκεκριμένη περιοχή για τη διαχείριση της μετανάστευσης. Μετά από εκατό χρόνια, τα θέματα μπορεί να έχουν αλλάξει, αλλά το Αιγαίο εξακολουθεί να είναι η γεωγραφία της διαχείρισης της ετερότητας, του ελέγχου της μετανάστευσης και του ανθρωπισμού. Όπως δηλώνει ένας Έλληνας κάτοικος της Λέσβου σχετικά με τις μαζικές αφίξεις στο νησί το 2015: «Τι μπορούμε να κάνουμε; Το χωριό αυτό χτίστηκε από πρόσφυγες. Έτσι τους βοηθάμε. Τίποτα άλλο». [13] Η Συνθήκη της Λωζάνης είναι απαραίτητη για να ρίξει φως σε αυτές τις συνδεδεμένες ιστορίες. Μόνο αν το θυμόμαστε αυτό μπορούμε να σώσουμε τις EU studies από τον χρόνιο ανιστορικισμό τους.

Οι αναρτήσεις ιστολογίου δημοσιεύονται από το TLP με σκοπό την ενθάρρυνση της τεκμηριωμένης συζήτησης σχετικά με την κληρονομιά των γεγονότων γύρω από τη Διάσκεψη της Λωζάνης. Οι απόψεις που εκφράζονται από τους συμμετέχοντες δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις ή τις απόψεις του TLP, των εταίρων, των συγκλητών ή των μελών του..

Image Credit: Άγνωστος φωτογράφος, “Χωριό σκηνών στη σκιά του ναού του Θησέα, Αθήνα, όπου οι Έλληνες πρόσφυγες κάνουν τα σπίτια τους” (1922). Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου Εκτυπώσεις και Φωτογραφίες Div., LC-USZ62-139254.