Απέναντι από ένα τραπέζι, πέρα από το Αιγαίο

Τον Ιούλιο του 2023 το TLP συγκέντρωσε καθηγητές ιστορίας γυμνασίου από την Ελλάδα και την Τουρκία στο Musée Historique de Lausanne για ένα εργαστήριο, με σκοπό την ανάπτυξη νέων τρόπων διδασκαλίας των γεγονότων γύρω από την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923. Στόχος μας: να αμφισβητήσουμε μονόπλευρες προσεγγίσεις ιστορικών γεγονότων που έχουν κεντρική θέση σε εθνοκεντρικές αφηγήσεις και στις δύο πλευρές του Αιγαίου. Αυτές οι προσεγγίσεις έχουν εκμεταλλευτεί ένα κοινό τραύμα της αυτοκρατορικής κατάρρευσης ως ευκαιρίες για «ετερότητα» που συνεχίζουν να εμποδίζουν τον διάλογο. Μέχρι το τέλος των τριών ημερών ένας αριθμός προτάσεων είχαν συν-δημιουργηθεί από ζευγάρια Ελλήνων και Τούρκων εκπαιδευτικών, ιδέες οι οποίες τώρα μετατρέπονται σε σχέδια μαθήματος που θα μοιραστούν δωρεάν σε διάφορα δίκτυα επαγγελματιών εκπαιδευτικών και στις δύο χώρες. Η ανεπίσημη συνάντηση παρείχε επίσης ευκαιρίες στους συμμετέχοντες να συμμετάσχουν στη δική τους «Διπλωματία Track II», κάνοντας συνδέσεις πέρα από το εθνικό χάσμα.

ΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΈΜΑΘΑΝ ΕΠΙΣΗΣ ΝΑ ΦΤΙΑΧΝΟΥΝ  ΦΟΝΤΙ

Επιλεγμένοι από μια μεγάλη ομάδα υποψηφίων, οι δάσκαλοι* συναντήθηκαν μεταξύ τους στο δείπνο το βράδυ της πρώτης ημέρας. Αυτή ήταν η πρώτη από μια σειρά γαστρονομικών εμπειριών που ήταν σχεδόν εξίσου αξέχαστες με τις πιο επίσημες αλληλεπιδράσεις: δειγματοληψία φοντί στο Café du Grütli και entrecôte de cheval στο Café de l’Evêché, οι συμμετέχοντες μπόρεσαν να δοκιμάσουν το τοπικό κρασί του καντονιού Vaud. Μαζί τους ήταν και ο Άγγελος Παλικίδης, Επίκουρος Καθηγητής Διδακτικής της Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, ο οποίος ενήργησε ως συντονιστής εργαστηρίου. Ο Άγγελος είναι Διευθυντής του Εργαστηρίου Τεχνολογίας, Έρευνας & Εφαρμογών στην Εκπαίδευση από το 2017 και συμμετείχε ενεργά στην ανάπτυξη ενός νέου προγράμματος σπουδών ιστορίας για την ελληνική Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση το 2018-9. Αυτή η εμπειρία σε συνδυασμό με την έρευνά του στα σχολικά βιβλία ιστορίας και τη μουσειακή εκπαίδευση τον κατέστησαν πολύτιμο συνεργάτη.

Το επόμενο πρωί συναντηθήκαμε στο Musée Historique de Lausanne για την πρώτη από τις δύο ημέρες συνεργασίας. Τις εβδομάδες πριν από το εργαστήριο, όλοι οι συμμετέχοντες είχαν μοιραστεί με τον διοργανωτή συνδέσμους για σχολικά βιβλία, βίντεο, ιστότοπους και άλλους πόρους – εκείνους που προσδιόρισαν ως πρότυπα καλής πρακτικής (όπως οι πόροι που προετοιμάστηκαν για τα σχολεία της μουσουλμανικής κοινότητας στη Δυτική Θράκη) και εκείνους που καλύτερα να αποφευχθούν. Ξεκινήσαμε προσκαλώντας τους συμμετέχοντες να μοιραστούν τις ελπίδες τους για το εργαστήριο, καθώς και την εμπειρία τους από τη διδασκαλία της ανταλλαγής πληθυσμών. Οι κοινοί περιορισμοί ήταν αμέσως σαφείς. Τόσο το ελληνικό όσο και το τουρκικό σύστημα «διδάσκουν στο τεστ», με ελάχιστα ή καθόλου μαθήματα ή δοκίμια που βρίσκονται στα προγράμματα σπουδών άλλων χωρών. Αν και οι εκπαιδευτικοί δηλώνουν ενδιαφέρον να σπάσουν τις τάξεις τους σε ομάδες ξεμπλοκαρίσματος, λίγοι απομακρύνονται από το παραδοσιακό μοντέλο «κιμωλία και ομιλία».

Είναι μια ευκαιρία (για να παραφράσω τον Αυγουστίνο) «Κάνε με έναν καλό, κριτικά συνειδητοποιημένο ιστορικό, αλλά όχι μέχρι μετά τις πανελλαδικές εξετάσεις».

Οποιαδήποτε καινοτομία ενδέχεται να αντιμετωπίσει αντίσταση από τους μαθητές (και τους γονείς τους) που δεν έχουν συνηθίσει στην ομαδική εργασία, αισθάνονται άβολα όταν παρουσιάζονται πολλαπλές ιστορικές αφηγήσεις και εκνευρίζονται από δραστηριότητες που αποσκοπούν να τους βοηθήσουν να δημιουργήσουν τις δικές τους αφηγήσεις. Πράγματι, το πιθανό αντανακλαστικό, ενσταλαγμένο από χρόνια προηγούμενης εμπειρίας για το πώς «πρέπει» να μοιάζει και να αισθάνεται η μάθηση, μπορεί απλώς να είναι να ρωτήσετε «Ποια από αυτές τις εναλλακτικές πρέπει να απομνημονεύσω για να τα πάω καλά στις εξετάσεις μου;». Ενώ η ομάδα στην οποία απευθυνθήκαμε (Λυκειακές τάξεις) είναι σχετικά ώριμη και θα φέρει προηγούμενες γνώσεις στην άσκηση, αναγνωρίστηκε ότι οι επικείμενες εθνικές εξετάσεις σήμαιναν ότι εκείνοι που επένδυσαν περισσότερο στην ιστορία ως πειθαρχία (εκείνοι που σκοπεύουν να τη σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο, ας πούμε) μπορεί να είναι περισσότερο παρά λιγότερο ανθεκτικοί. Για να παραφράσω τον Αυγουστίνο, πρόκειται για μια περίπτωση «Κάνε με έναν καλό, κριτικά συνειδητοποιημένο ιστορικό, αλλά όχι παρά μόνο μετά τις πανελλαδικές εξετάσεις».

Η ανταλλαγή πληθυσμών είναι σταθερά εδραιωμένη στο ελληνικό πρόγραμμα σπουδών και στα ελληνικά εγχειρίδια, αν και συνήθως διδάσκεται από πτυχιούχους φιλολογίας ή φιλοσοφίας, παρά από ιστορικούς. Στα τουρκικά γυμνάσια οι καθηγητές συνήθως κατέχουν τουλάχιστον πτυχίο ιστορίας BA, αλλά η Ανταλλαγή καταλαμβάνει μόλις μια πρόταση στα σχολικά βιβλία. Αναγνωρίστηκε ότι αυτό αντιπροσώπευε τόσο μια πρόκληση –τα σχέδια μαθημάτων μας θα έπρεπε να περιλαμβάνουν αρκετές βασικές πληροφορίες για να βοηθήσουν τους Τούρκους εκπαιδευτικούς, χωρίς να πατρονάρουν τους Έλληνες συναδέλφους τους– όσο και μια ευκαιρία: η έλλειψη προσοχής σημαίνει ότι η ανταλλαγή πληθυσμών δεν επιβαρύνεται από το είδος της κρατικής ρητορικής και παραπληροφόρησης που συναντάται κατά την αντιμετώπιση άλλων πτυχών της στιγμής της Λωζάνης. Παράλληλα με τις μεγάλες ελπίδες να ενθαρρύνουμε μια νέα γενιά Τούρκων και Ελλήνων να αξιοποιήσουν τη φαντασία, την ενσυναίσθηση και τις δεξιότητες κριτικής σκέψης, γνωρίζαμε καλά τους περιορισμούς και αφιερώσαμε σημαντικό χρόνο στη συζήτηση όχι μόνο για το πώς τα σχέδια μαθήματος που θα προετοιμάσει το TLP μπορούν να διανεμηθούν καλύτερα στους εκπαιδευτικούς τόσο στα ιδιωτικά όσο και στα δημόσια σχολεία,  αλλά και την ανάγκη να διασφαλιστεί ότι τοποθετήθηκαν στο σωστό επίπεδο. Το TLP θα συνεργαστεί με το Ίδρυμα Ιστορίας (Tarih Vakfi) και την Ένωση για την Ιστορική Εκπαίδευση στην Ελλάδα (ΟΙΕΕ) για να διερευνήσει μερικές από αυτές τις οδούς

ΑΝΟΙΓΟΚΛΕΙΣΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΚΑΙ ΘΑ ΤΟ ΧΑΣΕΙΣ: Η ΜΟΝΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ  ΣΤΟ ΕΠΙΣΗΜΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΊΝΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ 6 ΣΕ ΈΝΑΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟ ΔΙΑΤΑΞΕΩΝ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ

Κατά τη διάρκεια των δύο ημερών, διαφορετικά ζευγάρια Ελλήνων και Τούρκων καθηγητών πέρασαν τέσσερις συνεδρίες καταιγισμού ιδεών μαζί, γύρω από υλικά που είχαν προετοιμαστεί εκ των προτέρων. Μερικά από αυτά τα υλικά θα είναι ήδη γνωστά στους τακτικούς επισκέπτες της ιστοσελίδας TLP. Αυτά περιλαμβάνουν τα αντικείμενα που παραδόθηκαν σε γενιές εκτοπισμένων πριν από έναν αιώνα, τα οποία παρουσιάστηκαν ως μέρος του ερευνητικού προγράμματος Objects in Motion, ενός ερευνητικού προγράμματος και διαδικτυακής έκθεσης που διοργανώθηκε από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Δεν ήταν δύσκολο να καταλήξουμε σε χρήσιμες ερωτήσεις και ασκήσεις αντλώντας από αυτά τα στοιχεία: γιατί αυτά τα στοιχεία ελήφθησαν (και άλλα έμειναν πίσω); Γιατί διατηρούνται για εκατό χρόνια, και πώς έχει αλλάξει η λειτουργία τους σε αυτό το διάστημα; Τι πράγματα θα παίρναμε μαζί μας σήμερα; Εξετάσαμε επίσης μια σειρά αποσπασμάτων από μαρτυρίες που γράφτηκαν από εκτοπισμένους. Αυτά τείνουν να έχουν γραφτεί λίγο καιρό μετά την ίδια την ανταλλαγή και μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε τις μεταβαλλόμενες συναισθηματικές αντιδράσεις στην ίδια εμπειρία, από την αποξένωση και τον φόβο στη νοσταλγία και την υπερηφάνεια. Οι πτυχές της τάξης και του φύλου τους μπορούν να διερευνηθούν. Καθώς πολλοί μαθητές θα έχουν τις δικές τους οικογενειακές αναμνήσεις (ή ακόμα και αντικείμενα), υπάρχει η ευκαιρία να προβληματιστούν για το πώς τέτοια αντικείμενα και αφηγήσεις λειτουργούν ως μνημονικές κατασκευές. Δεδομένης της σημασίας των τοπικών και οικογενειακών ιστοριών, σαφώς θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί σχετικά με το πώς προσεγγίζουμε μια πολύτιμη κληρονομιά.

Αντί για μια περίπτωση μιας πρωταρχικής εμπειρίας που επαναπροσδιορίζεται ή επανεφευρίσκεται  κατά τη διάρκεια των γενεών, εδώ έχουμε μια περίπτωση στην οποία η μνήμη δημιούργησε την «αρχική» εμπειρία, αντί να την «ανακαλέσει». Πράγματι, η εμπειρία του αναγκαστικού εκτοπισμού ήταν τόσο έντονη που φαίνεται πιθανό ότι πολλά άτομα που διαφορετικά θα μπορούσαμε να περιγράψουμε ως «αυτόπτες μάρτυρες» της ανταλλαγής ήταν ανίκανα να αρθρώσουν αυτόν τον «μάρτυρα». Ως άνθρωποι έχουμε ένα ένστικτο αφήγησης, αλλά τα γεγονότα πριν από έναν αιώνα αψήφησαν την εύκολη μετάφραση σε μια συνεκτική αφήγηση.

ΑΝΤΙΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ ΤΟΥ MIRKAN DENIZ, ΠΟΥ ΕΚΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Δεν μπορώ να ολοκληρώσω αυτόν τον σύντομο απολογισμό του εργαστηρίου (μπορείτε να κατεβάσετε μια εκτενέστερη έκθεση κάνοντας κλικ εδώ) χωρίς να ευχαριστήσω το προσωπικό του Musée Historique για τη φιλοξενία του. Η αίθουσα σεμιναρίων που παρείχαν ήταν ένα δροσερό καταφύγιο στην καυτή  Λωζάνης, με εκπληκτική θέα στη λίμνη. Τα διαλείμματα για καφέ πραγματοποιούνταν έξω στη βεράντα του Μουσείου, η οποία μας παραχωρήθηκε για αποκλειστική χρήση. Τέλος αλλά εξίσου σημαντικό,  η έκθεση Frontières. Le Traité de Lausanne, 1923-2023 παρείχε μια πηγή χρήσιμης έμπνευσης. Το εργαστήριο ολοκληρώθηκε με ένα ταξίδι στη λίμνη της Γενεύης με το πλοίο CGN. Αν και μερικοί από εμάς δεν είχαν την αντοχή για μια τρίτη νύχτα έξω στην πόλη, ήταν υπέροχο να δούμε πώς το μεγαλύτερο μέρος των συμμετεχόντων εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία να περάσει το βράδυ γνωρίζοντας το Evian και να πάρει ένα επόμενο πλοίο για το σπίτι. Πόσο αργά ένα επόμενο πλοίο δεν θα μάθουμε ποτέ…

Το TLP δεν κατονομάζει τους εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν, αναγνωρίζοντας ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η συμμετοχή τους σε μια τέτοια άσκηση οικοδόμησης της ειρήνης μπορεί να μην είναι ευπρόσδεκτη από τις αρχές της πατρίδας τους. Ωστόσο, η απαλοιφή των ονομάτων εκείνων που είναι πιθανότερο να αντιμετωπίσουν τέτοια δυσάρεστη αντίδραση θεωρήθηκε άδικη. Επομένως, σε πνεύμα επαγγελματικής αλληλεγγύης, κανένα από τα πλήρη ονόματα των εκπαιδευτικών δεν αναφέρεται εδώ ή στην εκτενέστερη έκθεση που συντάχθηκε αργότερα.

Αυτό το εργαστήριο χρηματοδοτήθηκε από το Southampton Institute for Arts and Humanities (SIAH), στο πλαίσιο του Λογαριασμού Επιτάχυνσης Επιπτώσεων του AHRC, με την υποστήριξη σε είδος από το Musée Historique de Lausanne (MHL) και το Pädagogische Hochschule Luzern. Ευχαριστούμε τον Ahmet και τον Δημήτριο για τη βοήθειά τους στη συλλογή και μετάφραση υλικού που χρησιμοποιήθηκε σε αυτό το εργαστήριο και στην Καλλιόπη Αμυγδάλου του HOMEACROSS που μοιράστηκε το προσχέδιο εκπαιδευτικών πόρων αυτού του έργου για σχολιασμό.

.